برجستگیهایی که دارای ساختمان پیچیده باشند رشته کوه و یا رشته چین خورده نامیده میشوند.ظهور و پیدایش یک رشته چین خورده که به آن کوهزایی گفته می شود.ممکن است قبل از بالا آمدن و یا ضمن بالا آمدن،عمل چین خوردگی صورت گرفته باشد. در مورد تشکیل رشته کوهها،تئوری های مختلفی وجود دارد:

1-سرد شدن پوسته زمین

 این تئوری قدیمی بوده و پیدایش برجستگی های زمین را نتیجه سرد شدن پوسته جامد زمین دانسته ولی چنانچه میدانیم از ابتدای دوران اول زمین شناسی،دمای خارجی زمین تغییرات قابل ملاحظه ای نداشته است.، در صورتی که چندین مرحله کوهزایی در این مدت صورت گرفته که تازه ترین آن کوهزایی آلپ است که در اثر رشته کوههای،اروپای مرکزی و شرقی ،آناتولی،البرز زاکرس و هندوکش و هیمالیا و... تشکیل یافته است. از طرف دیگر جدایی زمین از خورشیدو سرد شدن ناگهانی آن باعث پیدایش برجستگیهای کوچکی گردیده است ولی نمیتوان این تئوری را در مراحل بعدی کوهزایی تعمیم داد.

2- فشار های جانبی طبق نظریه ارگان(َArgand)

فشار های جانبی عامل اصلی چین خوردگیهاست و طبق این تئوری،قاره ها که قسمتهای سخت زمین را تشکیل میدادند،ضمن عمل جابجایی و قرار گرفتن در وضع فعلی،محیط های رسوبی وسیعی را ایجاد نموده واین رسوبات در اثر فشار های جانبی، چین خوردگیو یا روی هم رفتگی و روراندگی پیدا کرده و پایه تشکیل رشته کوهها را به وجود آورده است. ارگان(َArgand) عقیده داردکه پدیده روراندگی که باعث قرار گرفتن.طبقات قدیمی روی طبقات جدید تراست اتفاق افتاده و طبقات را تا چندین کیلومتر به جلو رانده است ولی ایرادی که به نظریه ارگان می توان گرفت این است که فشارهای عمودی در نظر گرفته نشده است و از طرف دیگر در قبول نظریه ارگان باید تئوری جدا شدنقاره ها و یا انحراف خشکیها را نیز دخالت داد. 

3-جریانهای کنوکسیون

جریان کنوکسیون در نتیجه اختلاف دما در قسمت های سطحی و عمقی داخل زمین به وجود می آید.و با توجه به این موضوع زمین شناسان،تحقیقات جدیدی را در ارتباط با حفره های عمیق زیر دریایی با حرکت کوهزایی شروع نمودند.این حفره ها گاهی بسیار عمیق بوده و مطالعات ثقل سنجی و زلزله شناسی نشان داده است که این حفره ها به شکل شیارهای عمیقی هستند که در اقیانوسها ایجاد می شوند و نسبت به افق مایل می باشند. برعکس آنچه در قانون ایزوستازی گفته شده است که شتاب ثقل در اعماق اقیانوس ها مثبت است این شیارها دارای شتاب منفی می باشند و شتاب ثقلی کمتر از نقاط مجاور خود نشان می دهد. این شتاب منفی را چنان نشان می دهند که در این شیارهای عمیق مواد سبکی را از جنس سیال(سلیس و آلومنیوم) در زیر خود متراکم کرده که باعث به وجود آمدنبی نظمی ودر نتیجه شتاب منفی میگردد. بنابر این مناطق با شتاب منفی که از مواد سبک تشکیل یافته پایه اصلی کوهزایی را به وجود می آوردو برخلاف تئوری ارگانتحت نیرو و فشار جانبی قرار نگرفته بلکه فقط تعادل ایزوستازی جهت تشکیل و پیدایش کوهها ضروری به نظر می رسد. به طوری که در مرحله نخست سیال(sial) در داخل (sima) راه می یابد.جریانهای کنوکسیونموجب میشود که در یک منطقه پدیده مکش و در منطقه دیگر پدیده بیرون راندگی رخ دهد ودر داخل شیارها در نقاطی که پدیده فرونشینی باعث تراکم غیر غیر عادی رسوبات با رخساره یکسان گردیده، موجب برهم خوردن تعادل ایزوستازی و تحرک ماگما و در نتیجه تشکیل کوهها گردد.   طرفداران تئوری ارگان(َArgand) عقیده دارند: الف- مراحل کوهزایی متفاوت و در زمان های مختلف صورت می گیرد.چنانچه نخستین حرکات البرز تا کرتاسه منجر به پیدایش اولین دگرشیبی و یا نبرد های چینه شناسی شده است. ب – منشاء کوهها همیشه از دریا نبوده و ممکن استخشکیها نیز موجب تشکیل ارتفاعات باشند. به عنوان مثال کوههای آند جنوبی و مرکزی را میتوان نام برد

4- لغزش:

برای تشکیل رشته کوهها عوامل دیگری را میتوان ذکر کرد. به طور مثال می توان پیدایش چین ها و سفره های رورانده و یا عوامل لغزش را که در نتیجه وزن ایجاد میگردد.مورد بحث و بررسی قرار داد که اساس آن برروی تئوری تکتونیک قرار گرفته و در سال 1948 برای تشکیل و پیدایش چین خوردگیها بیان گردید برطبق این نظریه طبقه ای و یا سفره هایی از بالا به علت سنگینی وزن در روی یک سطح لغزان به طرف پایین می لغزد.باید دانست که این نوع جابجایی بسیار بطئی صورت میگیرد.و سن ما برای پیدایش چنین پدیده هایی بسیار کوتاه است.برای مثال می توان تشکیل بخشی از کوههای آلپ فرانسه را طبق این نظریه دانست. 
5 -  رشته کوههای حاصل از ژئوسنکلینال(بزرگ ناودیس)

برطبق مطالعاتی که به وسیله Ampherer و  VeningMeining و مخصوصاًE.Kravs آلمانی و Griggs آمریکایی انجام گرفته،سیستم های تشریحی بسیار جالبی در مورد ژئوسنکلینال ها ارائه نموده اند. در حد فاصل دوجریان ماگمایی که در حال پایین رفتن است. قشر سیالSial فروکش نموده و حفره عظیم اقیانوسی را به وجود می آوردو باعث تجمع رسوبات با ضخامت زیاد می گردد.که آن را يئوسنکلینال می گویند. بزرگی این ژئوسنکلینال ها بسیار زیاد بوده و اغلب به طول صدها کلیومتر و عرض دهها کیلومتر می رسد.مواد داخل این ژئوسنکلینال ها متغیر بوده ،مقدار زیادی رسوب و همچنین فلیش(Flysch) در آن جمع شدهکه در اثر ژدیده های مکش و بلع، ریشه سیالSial عمیقاً در داخل سیما(Sima) کشیده می شودو به تدریج حرکت های کنوکتیو کاهش یافته و سرانجام متوقف میگردد . در این زمان ریشه سبک sial به موجب قانون ارشمیدس(تعادل ایزوستازی) به طرف سطح بالا می آید و سیستم تعادل ایزوستاتیک به وسیله جریانات ماگماتیک مختل می گردد.بنابر این پستی و بلندی هایی که به مراتب عظیم تر از ریشه اصلی هستند.تشکیل میشوند.البته ممکن است در اثر فشارهای جانبی مواد درونی حفره ها بالا آمده و به صورت چین خورده ویا سفره رورانده در بیایند. رشته کوهی که بدین ترتیب از ژئوسنکلینال به وجود می آید،چین خوردگیهایش فقط  از طبقات پوشش سطحی نیست بلکه از رسوبات درونی ژئوسنکلینال ها است که ضمن دگرگونی بالا آمده و همراه طبقات سطحی چین میخورند. با توجه به آنچه که گفته شد ژئوسنکلینال ها دارای ویژگی های زیر می باشند

1-  قبل از تشکیل ناهمواری،آب در قسمتی از خشکی پیشروی داشته است.

2-  هرچه به مرکز ژئوسنکلینال و یا عبارت دیگر به بخش های عمیق و فرورفتگی ها نزدیک می شویماثرات دگرشیبی کمتر به چشم میخورد.

3- کناره های ژئوسنکلینال مشخص کننده وجود سپر قدیمی است که امروه به صورت فلات قاره دیده میشود. 4- فلیش های موجود در ژئوسنکلینال ها شامل کنگولومرا، مارن، پلیت و آهک است. وهمچنین آثار تخریب شیمیایی کمتر دیده می شود، به طوری که فلیش ها مجموعه ای از رسوبات دریایی هستند که از تخریب ناهمواری میانی ژئوسنکلینال حاصل می شود که همزمان با فعالیت کوهزایی که در ژئوسنکلینال ها اتفاق می افتد با فعالیت آتشفشانها همراه می باشند.  

نوشته شده توسط غلامرضا آریان در یکشنبه بیست و چهارم آذر ۱۳۹۲ |