تفتان یک آتشفشان جوان پلیوسن- کواترنر و نیمه فعال و از نوع استراتوولکان است که در بلوچستان و 50 کیلومترى شهر خاش قرار دارد. ارتفاع این آتشفشان از سطح دریا 4050 متر و از دشت‌هاى اطراف 2000 متر است. این آتشفشان روى فلیش‌هاى کرتاسه بالایى و ائوسن بنا شده است. از میان این فلیش‌ها سنگ‌هاى افیولیتى مزوزوئیک که در کرتاسه فوقانى تکتونیزه شده‌اند، نمایان هستند.
تفتان یک آتشفشان چینه‌ای است که از پائین به بالا شامل سنگهای آذر آواری و گدازه های داسیتی در زیر ، توف و ایگنمبریت در وسط و گدازه های اندزیتی در بالاست که در بین آنها آذر آواریها و گدازه های داسیتی از همه بیشتر است. در قاعده آتشفشان تفتان چین‌هایی با شیب تند وجود دارد که بیشتر از رسوبات فلینشن گسل خورده ائوسن و بالا آمدگیهای محلی کرتاسه فوقانی (به صورت مجموعه افیولیتی تظاهر می کند و تحت عنوان کالرد میلانژ خوانده می شود) تشکیل شده است. به نظر می‌رسد که آتشفشان تفتان پیچیدگی تاریخی بیشتری نسبت به دماوند دارد
دهانه آتشفشان تفتان
دهانه‌ای با شیب تند در دامنه جنوبی قله این آتشفشان وجود دارد که قسمتی از آن بوسیله انفجار شدید و فرسایش بعدی خراب شده است. از دیوارهایی که شیب تند دارند فومرولهای زرد و سفید رنگ صوت‌زنان بالا می‌آیند که همراه با فومرولهای متعددی که از بلندترین قله کوه بیرون می‌آیند ابر سفید و مشخصی را تشکیل می دهند که از فاصله 100 کیلومتری قابل روئیت است و منظره یک آتشفشان فعال را بخوبی نشان می‌دهند. گدازه های تفتان مساحتی معادل 1300 کیلومتر مربع را زیر پوشش دارند.
اولین فوران تفتان شامل گدازه‌ها و سنگ‌هاى پیروکلاستیک با ترکیب داسیت و ریوداسیت از نقطه‌اى واقع در 20 کیلومترى باختر- شمال باخترى قله فعلى شروع شده است (گانسر، 1966). فعالیت مجدد تفتان شامل گدازه‌هاى داسیتى و سپس آندزیتى بوده که در اواخر پلیوسن از دهانة لیج‌وار واقع در 10 کیلومترى شمال باخترى قله فعال امروزى و نیز از دهانه‌اى در 2 کیلومترى جنوب قله امروزى صورت گرفته است (معین وزیرى،1385).
پس از یک آرامش که منجر به تشکیل طبقات آگلومرا شده، یک انفجار مهم در 2 کیلومترى جنوب قله امروزى به وقوع پیوست که اثر آن امروزه به صورت گودال فرسایشى دیده مى‌شود. خاکستر ناشى از این انفجار یک لایه گسترده ستبر در بین گدازه‌هاى آندزیتى کواترنر و سنگ‌هاى آتشفشانى قدیمى‌تر به وجود آورده است. این لایه خاکستر مى‌تواند یک شاخص زمانى بین گدازه‌هاى پلیوسن و کواترنر محسوب گردد.پس از این انفجار روانه‌هاى آندزیتى نسبتاً بلند تفتان که امروزه از آن بخار آب، گازهاى گوگردى و گاز کربنیک خارج مى‌گردد، فوران نموده است. این گدازه‌ها به علت خصلت بازیک بیشتر و شیب زیاد دامنه تفتان، توانسته‌اند در حدود 12 کیلومتر به طرف شمال (دهکده تمین) و خاور جریان یابد.
منبع:
ژئومورفولوژی کاربردی/ دکتر حسن احمدی/ انتشارات دانشگاه تهران
مبانی ژئومورفولوژی/ دکتر مقصود خیام/ انتشارات قومس
دانشنامه رشد
