مقدمه‌ی بحث ژئومورفولوژی ایران که در زیر تقدیم می‌شود، برگرفته از جزوه‌ی ژئومورفولوژی ایران (منتشر شده در سال ۱۳۶۸ و قبل از آن) تألیف جناب آقای دکتر مقصود خیام (استاد بازنشسته‌ی دانشگاه تبریز) است.

زمین ایران (به‌استثنای بخشی از آذربایجان)، از جلگه‌ها و دشت‌های مرتفع و حوضه‌‌های بسته تشکیل یافته است. این دشت‌ها و حوضه‌ها به‌وسیله‌ی رشته‌کوه‌هایی از سنگ‌های متبلور خصوصاً از سنگ‌های دوران دوم از همدیگر مجزا شده‌اند. مجموعاً همه‌ی این عوارض توسط دو رشته کوه از سیستم چین‌خوردگی‌های آلپی بنام رشته‌ی زاگرس (در غرب و جنوب) و رشته‌‌ی البرز (در شمال) محصور شده‌اند.

رشته ‌چین‌خوردگی‌های زاگرس و البرز مجموعاً چهار پنجم سطح ایران را فرا گرفته‌اند و دامنه‌های آن‌ها به خارج از فلات ایران از جمله به فلات ارمنستان و دشت‌های ترکمنستان و قراقوم و یا عراق کشیده شده و یا در سواحل دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان جلگه‌هایی می‌سازند که به تدریج پست می‌شوند.

قسمت مرکزی ایران از زمین‌های مرتفع تشکیل شده که برخی بخش‌های آن ساختمان‌های درهم و مخلوط دارند. در این بخش‌ها بریدگی‌ها و شکست‌هایی وجود دارد که شن‌زارها و نمک‌زارهای بزرگ در بطن آن‌ها تکوین یافته است. این شن‌زارها، بنام دشت لوت و کویر نمک نامیده می‌شوند. 
رشته‌کوه‌های حاشیه‌ی فلات ایران، مرتفع هستند و بلندی آن‌ها اغلب از ۴۰۰۰متر تجاوز می‌کند و بلندترین آن‌ها نیز در شمال و جنوب‌غربی قرار دارد. لیکن بعضی از کوه‌های مرکزی ایران، بیش‌تر از ۳۰۰۰متر ارتفاع دارند.

رشته کوه البرز با قله‌ی آتشفشانی دماوند (۵۶۷۸ متر) بلندترین نقطه‌ی فلات ایران استکه از برآمدگی ارمنستان در شمال غرب ایران به‌سمت شرق کشیده شده و بخش کوهستانی شمال ایران را شکل می‌دهد. درحالی‌که در جنوب و جنوب غربی رشته‌هایی به‌موازات خلیج فارس بنام مکران و پشتکوه و زاگرس مستقر است. در شمال غرب کشور هم رشته کوه‌های آذربایجان و کردستان با قله‌های آتشفشانی سبلان (۴۸۲۱متر) و سهند (۳۷۲۲متر) و غیره واقع شده‌اند که دریاچه یا گودال آبی ارومیه را احاطه کرده‌اند.

شرق ایران نیز تا حدی متعارض است و مرتفعاتی بنام قائن و پلنگان از کوه‌های افغانستان منشعب شده و به جنوب‌شرق ایران نفوذ کرده و مرتفعات آتشفشانی مرزی را به‌وجود آورده که بخش شزقی این مرتفعات تا پاکستان امتداد پیدا می‌کند و در آن‌ها قله‌‌های مخروطی آتشفشانی تفتان (۴۰۴۲ متر) و کوه بزمان (۳۸۴۹متر) بزمان هم مشخص‌ هستند.

طرحی از سیمای ناهمواری‌ها و مورفولوژی ایران که مذکور افتاد، نتیجه‌ی تأثیر عواملی به‌شمار می‌آیند که می‌توان این عوامل را در رابطه با تکامل زمین ساختی و آب و هوای دوران چهارم خلاصه کرد. قبل از ورود به بحث درمورد زمین ساخت ایران ضرورت دارد که این منطقه را از دیدگاه زمین‌ساخت جهانی (Geotectonic) بررسی کرد.

نوشته شده توسط غلامرضا آریان در چهارشنبه بیست و هفتم آبان ۱۳۹۴ |